هرچیزی که درباره فرضیه تحقیق باید بدانید

پژوهشگر به دلایل مختلفی ممکن است سراغ تحقیق و پژوهش برود. گاهی پژوهش با کنجکاوی شخصی محقق شروع می‌شود، گاهی هم بنا بر تقاضای سازمان، پژوهشکده یا مرکز آموزشی شکل می‌گیرد. پژوهش با هر هدفی که باشد، مراحل ثابتی دارد. فرضیه تحقیق یا همان فرضیه‌سازی در روش تحقیق از اولین گام‌هایی است که برای اجرای یک پژوهش برداشته می‌شود.

فرضیه در روش تحقیق مانند یک قطب‌نما عمل می‌کند. پژوهشگر برای جهت‌یابی در مسیر تحقیقاتش از فرضیه پژوهش کمک می‌گیرد. فرضیه تحقیق گاهی اثبات و گاهی رد می‌شود. درهرصورت محقق باید حقایق موجود را گردآوری کرده و به‌شکل دقیق و جامع بررسی کند.

حتی اگر فرضیه درجریان تحقیق رد شود، باز هم پژوهش به‌خاطر جمع‌آوری و زیر ذره‌بین بردن حقایق، ارزشمند خواهد بود. در این مطلب از آزود طرح به بررسی این مفهوم می‌پردازیم که فرضیه تحقیق چیست و انواع فرضیه در روش تحقیق را بررسی می‌کنیم.

فرضیه چیست؟

فرضیه یک نظر و ایده قابل‌سنجش است که رابطه‌ای بین دو یا چند متغیر را پیش‌بینی می‌کند. در کتاب‌های فرهنگ لغت، تعریف واژه فرضیه را راه‌حل پیشنهادی پژوهشگر برای پاسخگویی به مساله می‌خوانیم. همچنین فرضیه در روش تحقیق را حدسی زیرکانه درباره چگونگی روابط بین چند متغیر تعریف کرده‌اند.

در مسیر اجرای یک پژوهش در حوزه‌های مختلف، فرضیه تحقیق به‌عنوان نقطه شروع تحقیق عمل می‌کند. به بیان دیگر انواع فرضیه در روش تحقیق به کمک شما می‌آیند تا سمت‌وسو و هدف مشخصی برای پژوهش خود داشته باشید.

فرضیه تحقیق معمولا از تئوری‌ها و مشاهدات قبلی می‌آید و برای آزمون علمی طراحی می‌شود. با بررسی موضوع تحقیق از زوایای گوناگون، می‌توانید چند فرضیه برای آن درنظر بگیرید. در مسیر تحقیق بعضی از فرضیه‌ به اثبات می‌رسند و بعضی دیگر رد می‌شوند.

تفاوت فرضیه و نظریه چیست؟

تفاوت بزرگی میان فرضیه و نظریه وجود دارد. نظریه‌ها عمدتا بیانیه‌های کلی و عمومی را مطرح می‌کنند. این بیانیه‌ها به هیچ مورد خاصی محدود نمی‌شوند و قابلیت تعمیم به موارد مختلف را دارند.

در مقابل، فرضیه تحقیق  و کلا فرضیه‌ها حالت کلی ندارند و صرفا به موضوع خاص تحقیق محدود می‌شوند. هرچند فرضیه‌ها از اصولی کلی نشات می‌گیرند؛ ولی در یک حوزه مشخص ساخته می‌شوند.

گاهی پژوهشگران برای بیان فرضیه از فرمولی ثابت کمک می‌گیرند تا راحت‌تر بفهمند فرضیه تحقیق چیست؟ این فرمول مطرح می‌کند که اگر این اتفاق بیفتد، آن نتیجه حاصل خواهد شد.

فرضیه تحقیق چیست؟

حالا زمان پاسخگویی به این سوال مهم است که فرضیه تحقیق چیست؟ فرضیه تحقیق یک فرضیه خاص به‌حساب می‌آید که برای پاسخ به یک سؤال پژوهشی خاص تدوین شده است؛ به بیان دیگر فرضیه پژوهش پاسخ نهایی و نتیجه تحقیق را پیشنهاد می‌دهد.

اگر فرضیه تحقیق به‌درستی ساخته و انتخاب نشود، مسیر پژوهش را به بیراهه می‌کشاند. در این حالت نمی‌توانید به نتایج پژوهشی اطمینان کنید که فرضیه تحقیق آن نقص‌های اساسی دارد.

به طور کلی شما به عنوان پژوهشگر باید این نوع فرضیه را به‌صورت دقیق‌تر و با جزئیات بیشتری نسبت به فرضیه‌های عمومی بیان کنید.

فرضیه در روش تحقیق باید به شکلی مطرح شود که قابل آزمون و بررسی باشد و بتوان از طریق داده‌های تجربی یا مشاهدات آن را تایید یا رد کرد.

تفاوت فرضیه و فرضیه تحقیق چیست؟

یادتان باشد که فرضیه و فرضیه تحقیق دو مفهوم متفاوت در فضای تحقیقاتی هستند. تفاوت اصلی میان فرضیه و فرضیه تحقیق به جزییات و دقت آن دو برمی‌گردد.

فرضیه‌ها به‌طورکلی روابط ممکن و احتمالی بین متغیرها را بیان می‌کنند؛ درحالی که فرضیه‌های تحقیق به‌صورت خاص و دقیق‌تر بیانگر روابط بین متغیرها در یک مطالعه خاص هستند.

فرضیه‌های تحقیق طوری تدوین می‌شوند که بتوانید آن‌ها را با داده‌های تجربی یا مشاهدات آزمایش کنید و به نتایج قابل اطمینان و مشخصی برسید.

اهمیت تدوین فرضیه تحقیق

اطلاع از اینکه فرضیه در تحقیق چیست و مطرح‌کردن فرضیه‌ای حرفه‌ای و اصولی برای پژوهش، از جنبه‌های گوناگون اهمیت دارد. آشنایی بیشتر با اهمیت تدوین فرضیه تحقیق، مسیر پژوهش را هموارتر خواهد کرد.

راهنمایی پژوهش

فرضیه سازی در روش تحقیق به‌عنوان یک نقشه راه برای پژوهش عمل می‌کند. محققان از فرضیه کمک می‌گیرند تا سمت‌وسو و هدف مشخصی برای مطالعه و آزمایشات خود داشته باشند. محقق بدون فرضیه مانند فردی است که بدون نقشه راهنما قدم در مسیری ناشناخته و جدید بگذارد.

قابلیت آزمون

فرضیه تحقیق به‌شکلی نوشته می‌شود که قابل آزمون و بررسی باشد؛ بنابراین می‌توانید نتایج دقیق و قابل اطمینانی از مطالعه خود به‌دست آورید.

تمرکز بر مساله پژوهشی

فرضیه تحقیق باعث می‌شود شما به عنوان یک پژوهشگر همه تمرکزتان را روی مساله پژوهشی خود بگذارید. در این حالت با کمک انواع فرضیه در روش تحقیق مطمئن می‌شوید از مسائل غیرمرتبط با پژوهش و نتایج حاشیه‌ای دور هستید.

ایجاد ساختار برای تحلیل داده‌ها

فرضیه تحقیق به شما پژوهشگران کمک می‌کند تا ساختار مناسبی برای تحلیل داده‌های خود داشته باشید. شما با فرضیه در تحقیق نتایج را به‌صورت منطقی و معنادار تفسیر خواهید کرد.

بدون اتکا به یک فرضیه منطقی، نه‌تنها تحلیل داده‌ها با مشکل روبه‌رو می‌شود، بلکه ممکن است نتیجه نهایی تحقیق هم صحت کافی نداشته باشد.

ویژگی‌های یک فرضیه تحقیق خوب

با وجود اینکه ساخت فرضیه برای هر تحقیقی ضروری به‌نظر می‌رسد، اما نمی‌توانید هر فرضیه‌ای را ارزشمند بدانید. اگر فرضیه تحقیق به‌درستی نوشته نشود، ممکن است شما را از مسیر اصلی تحقیق منحرف کند. یک فرضیه تحقیق خوب باید ویژگی‌های زیر را داشته باشد.

آزمودنی

فرضیه تحقیق باید طوری تدوین شود که بتوانید آن را با داده‌های تجربی یا مشاهدات آزمایش کنید. متغیرهای مستقل و وابسته در فرضیه تحقیق را باید به‌درستی تعریف کنید.

قابلیت تکرارپذیری

فرضیه تحقیق باید به‌شکلی نوشته شود که دیگر پژوهشگران هم بتوانند مطالعه را تکرار کرده و نتایج مشابهی به‌دست آورند.

واضح و دقیق

شما باید فرضیه تحقیق را به‌صورت واضح و دقیق بیان کنید تا ابهام و سردرگمی را از بین ببرید. به عبارت دیگر باید رابطه میان فرضیه و مسیر پژوهش را به‌خوبی مشخص کنید.

مبتنی بر تئوری و شواهد قبلی

فرضیه تحقیق باید بر اساس تئوری‌ها و شواهد قبلی نوشته شود تا اعتبار و قابلیت اعتماد بیشتری داشته باشد.

معنادار

شما محققان باید طوری فرضیه تحقیق را بنویسید که نتایج آن بتواند به حل مساله پژوهشی کمک کند و به دانش علمی افزوده شود.

معرفی انواع فرضیه تحقیق

فرضیه‌های تحقیق را می‌توان به دو شکل متفاوت دسته‌بندی کرد. در روش اول انواع فرضیه در روش تحقیق را به چهار گروه محدود می‌کنند.

در روش دوم تمرکزتان را روی جزئیات می‌گذارید و فرضیه پژوهش را به شش گروه مختلف تقسیم‌بندی می‌کنید. انواع فرضیه در روش اول شامل موارد زیر می‌شود:

فرضیه‌های توصیفی

این فرضیه‌ها به توصیف ویژگی‌ها یا رفتارهای یک متغیر می‌پردازند. برای مثال می‌توان گفت: «درصد دانشجویانی که از خدمات مشاوره دانشگاه استفاده می‌کنند، بیش از 50% است.»

فرضیه‌های تفاوتی

این فرضیه‌ها به بررسی تفاوت میان دو یا چند گروه می‌پردازند. به‌عنوان مثال این عبارت یک فرضیه تفاوتی است: «دانشجویان رشته‌های علوم انسانی در مقایسه با دانشجویان رشته‌های فنی مهندسی، سطح بالاتری از استرس را تجربه می‌کنند.»

فرضیه‌های همبستگی

این فرضیه‌ها رابطه میان دو یا چند متغیر را موردبررسی قرار می‌دهند. عبارت «میان سطح تحصیلات والدین و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان رابطه معناداری وجود دارد.» یک فرضیه همبستگی است.

فرضیه‌های علی

این فرضیه‌ها روابط علی میان متغیرها را مطالعه می‌کنند. برای مثال می‌توان گفت: «افزایش مصرف میوه و سبزیجات باعث کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی می‌شود.»

در تقسیم‌بندی انواع فرضیه به روش دوم، جزییات بیشتری را زیر ذره‌بین خواهید برد. انواع فرضیه در روش دوم شامل این موارد هستند:

فرضیه‌های جهت‌دار

شما به عنوان یک پژوهشگر باید تدوین فرضیه‌های جهت‌دار را براساس تئوری‌ها و شواهد قبلی انجام دهید. این فرضیه‌ها سمت‌وسوی مسیر تحقیق را پیش‌بینی می‌کند.

عبارت «دانش‌آموزانی که روزانه حداقل ۸ ساعت می‌خوابند، نمرات بهتری در امتحانات خواهند داشت.» نوعی فرضیه جهت‌دار را نشان می‌دهد.

فرضیه‌های غیرجهت‌دار

فرضیه‌های غیرجهت‌دار زمانی مطرح می‌شوند که در تحقیقاتتان به نتایجی متناقض با شواهد قبلی می‌رسید. این فرضیه‌ها جهتی برای مسیر تحقیق تعریف نمی‌کنند. فرضیه «بین میزان خواب و نمرات امتحانی دانش‌آموزان رابطه‌ای وجود دارد.» نوعی فرضیه غیرجهت‌دار است.

فرضیه‌های ساده

شما در فرضیه‌های ساده سراغ بررسی رابطه میان یک متغیر وابسته و یک متغیر مستقل می‌روید. عبارت «مصرف قهوه بر کیفیت خواب تأثیر می‌گذارد.» مثال خوبی برای فرضیه‌های ساده است.

فرضیه‌های پیچیده

در فرضیه‌های پیچیده باید ارتباط میان دو یا چند متغیر وابسته و مستقل را بررسی کنید. به‌عنوان مثال می‌توان گفت: «مصرف قهوه و استفاده از وسایل الکترونیکی قبل از خواب بر کیفیت خواب و سطح استرس تأثیر می‌گذارد.»

فرضیه‌های انجمنی

در فرضیه‌های انجمنی درباره وابستگی و ارتباط میان متغیرها صحبت می‌کنید. در این فرضیه‌ها تمرکز روی این موضوع است که آیا تغییر یک متغیر باعث ایجاد تغییراتی در متغیرهای دیگر می‌شود؟ برای مثال می‌توان به عبارت «میان میزان فعالیت بدنی و سطح خوش‌بینی افراد رابطه وجود دارد.» اشاره کرد.

فرضیه‌های صفر

فرضیه‌های صفر یک جمله خبری منفی را بیان می‌کنند. این فرضیه‌ها زمانی مطرح می‌شوند که هیچ ارتباطی میان متغیرها وجود ندارد. عبارت «بین مصرف قهوه و کیفیت خواب هیچ رابطه‌ای وجود ندارد.» یک فرضیه صفر است.

چطور فرضیه تحقیق بنویسید

انواع فرضیه در روش تحقیق فقط زمانی موثر هستند که به‌درستی و کاملا اصولی نوشته شوند. برای تدوین حرفه‌ای فرضیه تحقیق باید مراحل زیر را پشت‌سر بگذارید.

گام اول؛ شناسایی مساله پژوهشی

ابتدا مساله پژوهشی خود را به‌صورت دقیق و مشخص تعریف کنید. در این مرحله باید بدانید دقیقا دنبال چه چیزی هستید.

گام دوم؛ مرور تئوری‌ها و شواهد قبلی

مطالعات قبلی، شواهد گذشته و تئوری‌های مرتبط با مساله پژوهشی خود را مرور کنید تا پایه‌های علمی محکمی برای فرضیه خود داشته باشید.

گام سوم؛ تعریف متغیرها

متغیرهای مستقل و وابسته را به‌شکلی واضح و روشن تعریف کنید. بدون تعریف متغیرها و نوع آن‌ها، نمی‌توانید به نتایج درستی در مسیر پژوهش برسید.

گام چهارم؛ تدوین و نگارش فرضیه

فرضیه خود را به‌صورت یک جمله روشن و قابل آزمون تدوین کنید. فرضیه‌ها با توجه به ارتباط میان متغیرهای مستقل و وابسته، یافته‌های قبلی و موضوع تحقیق ممکن است به‌شکل جملات خبری مثبت یا منفی نوشته شوند. در نوشتن فرضیه از این فرمول اساسی کمک بگیرید: «اگر این اتفاق بیفتد، آن نتیجه حاصل خواهد شد.»

گام پنجم؛ بازبینی و اصلاح

فرضیه خود را موردبازنگری قرار دهید. در این مرحله از وضوح، دقت و قابلیت آزمون آن کاملا مطمئن شوید. درصورت نیاز فرضیه را تغییر دهید تا از مسیر درست پژوهش خارج نشوید.

اشتباهات رایج در نگارش فرضیه تحقیق

گاهی هم ممکن است در نگارش فرضیه تحقیق دچار اشتباهاتی فاجعه‌آمیز شوید. بی‌دقتی در تدوین فرضیه پژوهش ممکن است باعث خسارات هنگفت در بودجه، زمان و انرژی شما شود. آشنایی با بعضی از این اشتباهات جلوی بروز خطاهای مشابه را خواهد گرفت.

خطای اول؛ ابهام

فرضیه‌های مبهم و نامشخص نمی‌توانند به‌درستی آزموده شوند و نتایج معتبر ارائه دهند. فرضیه گنگ مانند نقشه‌ای ناقص عمل می‌کند که هیچ کسی را به مقصد موردنظر نمی‌رساند.

بنابراین پیش از بررسی ارتباط میان متغیرها، باید فرضیه‌ای شفاف و واضح بنویسید.

خطای دوم؛ عدم قابلیت آزمون

بخش قابل‌توجهی از اعتبار یک فرضیه به قابلیت آزمون و سنجش آن برمی‌گردد. فرضیه‌هایی که امکان آزمایش را ندارند، نمی‌توانند به شما در مسیر تحقیق کمک کنند. اگر فرضیه آزمودنی نباشد، باید موردبازنگری قرار گیرد. فرضیه‌های غیرسنجشی مانند یک بن‌بست در مسیر پژوهش عمل می‌کنند.

خطای سوم؛ عدم پشتیبانی از تئوری‌ها و شواهد قبلی

فرضیه‌هایی که بر اساس تئوری‌ها و شواهد علمی قبلی تدوین نشده‌اند، اعتبار کمتری دارند. شما دربرابر این فرضیه‌ها باید دست به عصا باشید و هر گام از تحقیق را با شک و تردید بردارید. درنهایت هم به نتایج چندان معتبری دست پیدا نمی‌کنید.

یادتان باشد همیشه بهتر است فرضیه سازی در روش تحقیق مطابق با یافته‌های قبلی باشد.

خطای چهارم؛ پیش‌فرض‌های نادرست

در نگارش فرضیه تحقیق نباید در دام یافته‌های نادرست و با اعتبار ناکافی افتاد. فرضیه‌هایی که براساس پیش‌فرض‌های نادرست یا غیرواقعی تدوین شده‌اند، نتایج نادرستی ارائه خواهند داد.

خطای پنجم؛ متغیرهای ناواضح و گنگ

قبل این درباره اهمیت امکان آزمایش فرضیه‌ها صحبت کردیم. فرضیه‌هایی که متغیرهای آن‌ها به‌شکل واضح و دقیق تعریف نشده‌اند، قابل آزمایش نیستند. برای فرضیه سازی در روش تحقیق باید سراغ متغیرهای وابسته و مستقلی بروید که ماهیتشان کاملا مشخص است.

پیشینه تاریخی فرضیه‌ها در پژوهش‌های علمی

تاریخچه فرضیه‌های علمی به دوران باستان برمی‌گردد، جایی که فیلسوفان یونانی به طرح سوالات و ارائه فرضیه‌های نظری پرداختند. با گذشت زمان و با ظهور روش علمی در دوره رنسانس، نقش فرضیه‌ها در پژوهش‌های علمی به‌صورت سازمان‌دهی‌شده و دقیق‌تر مطرح شد.

فرضیه‌ها به پژوهشگران این امکان را دادند که تئوری‌های خود را به شیوه‌ای ساختاریافته و قابل آزمون مطرح کنند. به تدریج، فرضیه‌ها به یکی از اصول پایه‌ای تحقیقات علمی تبدیل شدند که بدون آن‌ها فرآیند تحقیق ناقص به نظر می‌رسید.

نقش فرضیه در فرآیند تحقیق علمی

فرضیه‌ها در فرآیند تحقیق علمی نقش‌های متعددی دارند. آن‌ها به‌عنوان چارچوبی برای طراحی مطالعه عمل می‌کنند، به جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها سمت‌وسو می‌دهند و به کمک پژوهشگران می‌آیند تا نتایج تحقیق را تفسیر کنند.

نقش دیگر انواع فرضیه در روش تحقیق مقایسه یافته‌ها با حدسیات است. فرضیه‌ها به‌عنوان نقطه مرجعی برای مقایسه نتایج واقعی با پیش‌بینی‌ها عمل می‌کنند.

شما با استفاده از فرآیند آزمایش و سنجش فرضیه به تایید یا رد تئوری‌های علمی می‌پردازید. فرضیه به مسیر پژوهش و درنتیجه به توسعه دانش در زمینه‌های مختلف کمک خواهد کرد.

مطالعات موردی؛ نمونه‌هایی از فرضیه‌های موفق تحقیقاتی

مطالعات موردی از پژوهش‌های موفق می‌توانند درک بهتری از اهمیت و کاربرد فرضیه‌ها ارائه دهند. به‌عنوان مثال، فرضیه‌های تحقیقاتی در زمینه پزشکی مانند «داروی X باعث کاهش علائم بیماری Y می‌شود» یا در زمینه علوم اجتماعی مانند «افزایش سطح تحصیلات منجر به کاهش نرخ بیکاری می‌شود»، نشان داده‌اند که چگونه فرضیه‌های قوی می‌توانند به نتایج قابل توجه و کاربردی منجر شوند.

این مطالعات نشان می‌دهند که چگونه فرضیه‌ها می‌توانند به حل مسائل واقعی و افزایش دانش در حوزه‌های مختلف کمک کنند.

تأثیر فرضیه بر طراحی روش تحقیق

انواع فرضیه‌ها تاثیری مستقیم بر طراحی روش تحقیق دارند. فرضیه‌ها از مهم‌ترین ابزارهای کمکی برای پژوهشگران به‌حساب می‌آیند. محققان با استفاده از فرضیه سازی در روش تحقیق شیوه‌های مناسب برای جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها را انتخاب می‌کنند.

به‌عنوان مثال فرضیه‌های توصیفی ممکن است نیاز به مطالعات مشاهده‌ای یا نظرسنجی داشته باشند؛ درحالی که فرضیه‌های علی شاید نیازمند آزمایش‌های کنترل‌شده یا مدل‌سازی باشند.

طراحی تحقیق براساس فرضیه‌ها نشان می‌دهد داده‌های جمع‌آوری شده به‌اندازه کافی دقیق و مرتبط با سوال و هدف اصلی پژوهش هستند.

تدوین فرضیه‌های قابل آزمون در علوم اجتماعی و علوم طبیعی

تدوین فرضیه تحقیق در علوم اجتماعی و علوم طبیعی ممکن است تفاوت‌هایی با هم داشته باشد. در علوم اجتماعی، فرضیه‌ها معمولا به بررسی روابط پیچیده و متغیرهای انسانی می‌پردازند. به عنوان مثال عبارت «ارتباط بین سطح درآمد و رضایت شغلی» یک فرضیه در علوم اجتماعی است.

در علوم طبیعی، فرضیه‌ها بیشتر روی روابط علی و فیزیکی میان متغیرها تمرکز دارند. فرضیه «افزایش دما باعث افزایش سرعت واکنش شیمیایی می‌شود» روابط میان متغیرهای مستقل و وابسته را در علوم طبیعی نشان می‌دهد.

این نکته را به‌خاطر داشته باشید که در هر دو حوزه، فرضیه‌ها باید قابل آزمون و مبتنی بر شواهد علمی باشند.

بررسی انتقادی؛ آیا فرضیه‌های تحقیق همیشه ضروری هستند؟

در برخی موارد، پژوهش‌ها ممکن است بدون فرضیه‌های اولیه انجام شوند؛ به ویژه در مطالعات اکتشافی که هدف آن‌ها کشف الگوها و روابط جدید است.

این نوع تحقیقات می‌تواند به تولید فرضیه‌های جدید منجر شود که در تحقیقات بعدی موردآزمایش قرار می‌گیرند. بنابراین درحالی که فرضیه‌ها در بسیاری از تحقیقات ضروری هستند، در بعضی شرایط خاص ممکن است ناچار باشید بدون فرضیه‌های اولیه کار خود را آغاز کنید.

جمع‌بندی: فرضیه تحقیق زیربنای شروع کاوش

فرضیه تحقیق نقش مهمی در فرآیند پژوهش علمی دارد و به شما محققان کمک می‌کند تا جهت و هدف مشخصی برای مطالعه خود داشته باشید. تدوین فرضیه تحقیق به دقت و وضوح نیاز دارد و باید بر اساس تئوری‌ها و شواهد علمی قبلی انجام شود.

با رعایت نکات و اجتناب از اشتباهات رایج در نگارش فرضیه تحقیق، پژوهشگران می‌توانند فرضیه‌های موثر و قابل اعتمادی تدوین کنند که به نتایج معتبر و معناداری منجر شوند.

فرضیه سازی در روش تحقیق تا زمانی نتیجه‌بخش است که مطابق با اصول نوشته شود. شما محققان باید با اشتباهات رایج در تدوین فرضیه پژوهش آشنا باشید تا در مسیر انجام تحقیق با خطاهای احتمالی دست‌وپنجه نرم نکنید.

پرسش‌های متداول