آشنایی کامل با روش تحقیق و انواع آن

با نگاهی به کتاب‌های فرهنگ لغات می‌فهمیم تعریف تحقیق، فرآیندی هدفمند برای کشف و پیداکردن حقایق یا بازنگری در آن‌هاست. تحقیق و پژوهش چندان آسان به‌نظر نمی‌رسند؛ چرا که این فرایند با افت‌وخیزهایی همراه است که مسیر را برای پژوهشگران از یکنواختی درمی‌آورد. تحقیق مثل یک سفر پرهیجان است که گاهی مسافران را با نتایجش شگفت‌زده می‌کند.

قدم‌گذاشتن در این سفر بدون دردست‌داشتن نقشه، ممکن نخواهد بود. در این مطلب از آزود یاد می‌گیریم روش تحقیق چیست و انواع آن را زیر ذره‌بین می‌بریم.

نگاهی به تعریف تحقیق و انواع آن

شاید برایتان سوال باشد که اصلا چه چیزی ایده موضوع تحقیق را در ذهن پژوهشگر خلق می‌کند. گاهی محققان از روی کنجکاوی یا تجربه‌های شخصی‌ پیگیر یک مساله و درگیر تحقیق روی آن می‌شوند.

بعضی اوقات مطالعه آثار مکتوب، منابع دیجیتالی و مراجع شفاهی پژوهشگر را به‌سمت شروع یک تحقیق هل می‌دهد. البته در بعضی مواقع پژوهشگر زمانی سراغ تحقیق درباره موضوعی خاص می‌رود که فرد یا سازمانی تقاضای پژوهش درباره آن را به محقق سپرده باشد.

به‌طورکلی می‌توان همه تحقیقات انجام‌شده در دنیا را به دو دسته عملی و نظری تقسیم کرد. در پژوهش‌های عملی پژوهشگر اطلاعات اولیه را از طریق روش‌هایی مثل مشاهده، آزمایش و… به‌ دست می‌آورد. داده‌ها در روش نظری با استفاده از منابع کتابخانه‌ای یا اطلاعات موثق دیجیتال جمع‌آوری می‌شوند.

در تحقیقات عملی، نباید انتظار داشته باشید زود به نتیجه برسید؛ این پژوهش‌ها معمولا زمان‌بر هستند. انجام این نوع تحقیق نیاز به صرف هزینه و بودجه زیادی دارد. مراکز تحقیقاتی ویژه، دانشگاه‌ها و موسسات علمی پژوهشی در بیشتر موارد برای حل مسائل به تحقیقات علمی روی می‌آورند.

پژوهشگرانی که سراغ تحقیقات نظری می‌روند، زودتر از محققان عملی به نتیجه می‌رسند. یکی از دلایلی که باعث شده پژوهش‌های نظری نسبت به تحقیقات عملی محبوب‌تر باشند، مسائل مالی است. در تحقیقات نظری نه‌تنها نیازی به صرف هزینه‌های زیاد نیست، بلکه می‌توان روی درآمد نسبتا بالای آن هم حساب کرد. سازمان‌های خاص دولتی و خصوصی اصلی‌ترین متقاضیان تحقیقات نظری هستند.

متودولوژی چیست؟

روش‌شناسی تحقیق یا متودولوژی درواقع همان گردآوری اطلاعات است. پژوهشگران پیش از شروع هر تحقیق باید بدانند که از چه روش‌هایی می‌توانند به داده‌های موردنظرشان برسند.

دسترسی به اطلاعات بدنه اصلی هر پژوهشی را شکل می‌دهند. اهمیت داده‌ها در هر تحقیق آنجایی مشخص می‌شود که بدانیم مسیر رسیدن به حقایق علمی یا نظریه‌‌ها بدون گردآوری اطلاعات ممکن نخواهد بود. افراد می‌توانند روش‌شناسی تحقیق را به شیوه‌های مونوگرافی، تحلیل محتوا، مطالعات کتابخانه‌ای و مقایسه انجام دهند.

– مونوگرافی

مونوگرافی برای مطالعه و تحقیق روی یک جامعه آماری با تعداد کم به‌کار می‌رود. اگر موضوع پژوهش بررسی چند متغیر روی افراد یک جامعه کوچک باشد، از روش مونوگرافی برای گردآوری اطلاعات استفاده می‌شود.

مونوگرافی توصیفی عمیق درباره نمونه مورد بررسی، دراختیار محقق می‌گذارد. به همین دلیل مونوگرافی بیشتر در تحقیقات توصیفی قابلیت اجرا دارد. مونوگرافی فقط یک روش نیست؛ بلکه به تناسب موضوع در شکل‌های مختلفی ظاهر می‌شود.

اگر پژوهشگر به‌طور مستقیم به هدف تحقیق دسترسی داشته باشد، می‌تواند از روش تحقیق میدانی کمک بگیرد. در بیشتر تحقیقات توصیفی، مونوگرافی به شیوه کار با اعداد، ارقام و محاسبات آماری استفاده می‌شود.

درصورتی‌که مساله موردنظر در شاخه علوم اجتماعی قرار گرفته باشد، محقق از دو شیوه پهنانگر و ژرفانگر کمک می‌گیرد. پهنانگر در تحقیقات جامعه‌شناسی و ژرفانگر در تحقیقات مردم‌شناسی بیشترین کاربرد را دارند.

– تحلیل محتوا

محتوا در این روش تحقیق ممکن است یک کتاب یا چند نوار ویدیویی باشد. تصاویر مختلف، منابع دیجیتالی، نقشه‌ها و… همگی محتوای موردنظر برای تحقیق هستند.

محقق در تحلیل محتوا فقط به مطالعه آن اکتفا نمی‌کند؛ بلکه ساختارهای اصلی آن را مشخص کرده و به طبقه‌بندی اطلاعات می‌پردازد.

طبقه‌بندی داده‌ها با شیوه کدگذاری کار پژوهشگر را برای جمع‌بندی و رسیدن به یک نتیجه واضح آسان‌تر می‌کند. معمولا محقق در تحلیل محتوا به تجزیه اطلاعات و تفسیر آن‌ها می‌پردازد.

– مطالعات کتابخانه‌ای

پژوهشگر در این شیوه گردآوری اطلاعات، به شیوه مستقیم به موضوع موردمطالعه دسترسی ندارد؛ بنابراین ناچار به استفاده از منابع کتبی یا مراجع دیجیتالی می‌شود.

معمولا این شیوه تحقیق درباره پژوهش‌های تاریخی مورداستفاده قرار می‌گیرد. برای مطالعه یک نظریه فلسفی یا تحقیق روی مقطع خاصی از زمان باید سراغ مطالعات کتابخانه‌ای رفت.

– مقایسه

برای مطالعه یک موضوع مهم است که به‌طور دقیق مشخص باشد دنبال چه باید گشت؟ به عبارت دیگر، در روش مقایسه چند پرسش درباره موضوع موردنظر مطرح می‌شود.

در تحقیقات توصیفی، محقق دنبال چگونگی و توصیف یک پدیده است. اگر پژوهش از نوع تبیینی و پس از وقوع باشد، سوال‌ها درباره چرایی مساله هستند. محقق در تحقیق همبستگی با سوال‌هایی درباره کشف ارتباط میان متغیرها روبه‌روست.

چیستی روش تحقیق

پژوهش و تحقیق در هر زمینه می‌تواند شعاع دایره اطلاعات را بزرگ‌تر کند. ازطرفی نمی‌توان انکار کرد این کار گاهی از کندن کوه هم سخت‌تر است.

اطلاع از اینکه روش تحقیق چیست و انواع آن مسیر پژوهش را ساده‌تر خواهد کرد. روش تحقیق مانند یک قطب‌نما مسیر درست را در جستجوهای علمی نشان می‌دهد تا پژوشگران اطلاعات بیشتری را جمع‌آوری، طبقه‌بندی و جمع‌بندی کنند.

با آگاهی از تعریف روش تحقیق و آشنایی با انواع آن نه‌تنها وقت و انرژی کمتری برای پژوهش مصرف می‌شود؛ بلکه در دسترسی به داده‌های درست و بدون خطا و نتیجه‌گیری از آن‌ها هم موفق‌تر عمل خواهد شد.

بررسی انواع روش تحقیق

گستردگی علم در جهان هستی به‌قدری زیاد و متنوع است که آن را به دسته‌بندی‌های متنوع و هر دسته‌بندی را به زیرشاخه‌های مختلف تقسیم کرده‌اند.

انواع روش تحقیق با توجه به زمینه پژوهش و در شاخه‌های علوم مختلف متفاوت است. پس از آشنایی با روش‌های گوناگون تحقیق، پژوهشگران یکی را متناسب با هدفشان از پژوهش انتخاب می‌کنند.

قبل‌تر با دو دسته‌بندی کلی در تحقیقات آشنا شدید؛ علاوه‌بر این دسته‌بندی، می‌توان پژوهش‌ها را به سه گروه کلی هم تقسیم کرد.

روش تحقیق تجربی

شاید بتوان قابل اتکاترین نتایج را در روش تحقیق تجربی به‌ دست آورد. در این روش معمولا پژوهشگران رفتار دو یا چند گروه را در گذر زمان بررسی می‌کنند.

گروه اول در شرایط خاص تحت‌تاثیر متغیرها و عوامل محرک قرار می‌گیرند؛ اما گروه دوم چنین اثری را تجربه نمی‌کنند. در روش تحقیق تجربی به گروه دوم، گروه گواه هم گفته می‌شود.

در بیشتر موارد پژوهشگران تحقیقات تجربی را با هدف بررسی نوعی رابطه علت و معلولی شروع می‌کنند تا درنهایت به یک نتیجه قاطع برسند. 

ویژگی‌های تحقیق تجربی درست

مهم‌ترین ویژگی تحقیق تجربی، اصل کنترل صحیح داده‌ها و متغیرهاست. پژوهشگر باید با کنترل شرایط از بروز متغیرهای خارج از برنامه‌ریزی آزمایش جلوگیری کند تا نتیجه تحقیق دچار شک و اخلال نشود.

دومین ویژگی به انتخاب نمونه آزمایش اشاره دارد؛ انتخاب تصادفی نمونه‌ها در بعضی آزمایش‌ها باید مطابق با اصول حرفه‌ای باشد.

تکرار آزمایش ویژگی سوم یک تحقیق تجربی صحیح است. پژوهشگران با تکرار آزمایش به اشتباهات انجام‌شده در تحقیق پی می‌برند و آن را اصلاح می‌کنند. این اشتباهات معمولا در بخش نمونه‌گیری، شرایط محیطی آزمایشگاه یا تحلیل اطلاعات رخ می‌دهند.

ویژگی چهارم تحقیق تجربی درباره زمان است. پژوهشگران هیچ‌گاه نباید به‌خاطر فاکتور زمان، در رسیدن به نتایج آزمایش‌ها عجله کنند. این کار ممکن است آن‌ها را به نتایجی اشتباه برساند.

اعتبار تحقیق تجربی

اعتبار هر تحقیق تجربی و آزمایش را باید در دو بخش بیرونی و درونی بررسی کرد تا بتوان با قاطعیت درباره نتایج آن حرف زد.

در بررسی اعتبار درونی تحقیق به این می‌پردازیم که آیا علت روی معلول اثر گذاشته یا نتایج به‌ دست آمده تحت‌تاثیر متغیرهای برنامه‌ریزی‌نشده هستند. اعتبار بیرونی تحقیق تجربی، قابلیت تعمیم نتایج را در شرایط و موقعیت‌های شبیه به محیط آزمایش بررسی می‌کند.

شیوه‌های اجرای تحقیق تجربی

هر تحقیق تجربی با توجه به موضوع پژوهش در یکی از شیوه‌های زیر انجام می‌شود:

• آزمایش روی یک گروه
• آزمایش روی دو گروه شاهد و آزمودنی
• آزمایش روی چند گروه
• آزمایش برای تکرار یک تحقیق و امتحان نتایج آن

روش تحقیق تاریخی

همان‌طور که از نام این روش پژوهش پیداست، روش تحقیق تاریخی اتفاقاتی را بررسی می‌کند که در گذشته رخ داده‌اند. به تناسب هدف این تحقیق، پژوهش‌ها در دسته تحقیقات نظری قرار می‌گیرند. پژوهشگر نمی‌تواند متغیری را به دلخواه تغییر دهد و باید صرفا به منابع موجود اکتفا کند.

معمولا تحقیقات تاریخی با هدف کشف علت اتفاقات مهم انجام می‌شود تا بتوان جلوی رخ‌دادن اتفاقات ناگوار گذشته را در زمان حال گرفت. علل شکوفایی سلسله‌های حکومتی، دلایل سقوط حکمرانی‌ها، پیدایش و بروز بیماری‌های همه‌گیر، رفتارشناسی مردم در دوره‌های گذشته و… همگی از مواردی هستند که در روش تحقیق تاریخی موردبررسی قرار می‌گیرند.

محقق در منابع دست‌اول سراغ داده‌های کتبی، شفاهی و گاهی میدانی می‌رود. مصاحبه با افرادی که به‌طورمستقیم درگیر یک حادثه بودند یا بررسی اسناد، فیلم‌ها و تصاویر یک رویداد تاریخی همگی نوعی تحقیق تاریخی با کمک منابع دست‌اول هستند.

در منابع دست‌دوم پای یک واسطه میان پژوهشگر و رویداد تاریخی درمیان است. برای مثال وقتی محقق به نقل‌قول‌هایی در ارتباط با یک اتفاق رخ‌داده در گذشته تکیه می‌کند، اعتبار تحقیق را با استفاده از منابع دست‌دوم کاهش می‌دهد.

مصاحبه با بازماندگان حادثه چرنوبیل شوروی نوعی تحقیق با منابع دست‌اول و نقل‌قول کتبی از شاهان در کتب وزرا از نوع تحقیق با منابع دست‌دوم هستند.

روش تحقیق توصیفی

پژوهشگران در روش تحقیق توصیفی تمرکز خود را روی بررسی و توصیف یک پدیده در زمان حال می‌گذارند. آن‌ها در این نوع از تحقیقات ممکن است درگیر پژوهش‌های عملی یا نظری شوند. در تحقیقات توصیفی محقق روی چیستی یا چرایی یک موضوع کار نمی‌کند؛ بلکه بیشترین زمان، انرژی و بودجه را به بررسی و بیان چگونگی آن اختصاص می‌دهد.

خروجی تحقیقات توصیفی می‌تواند کاربردی باشد و روی تصمیم‌گیری سازمان‌ها و افراد تاثیر بگذارد؛ همچنین ممکن است بنیادی باشد و صرفا نتایجی را کشف کند.

تحقیقات توصیفی را می‌توان در دو روش تقسیم‌بندی کرد. روش اول روی نتایج به‌دست‌آمده از تحقیقات تمرکز دارد و شامل تحقیقات توصیفی محض و تحقیقات توصیفی تحلیلی می‌شود.

محقق در روش پژوهش توصیفی محض فقط به توصیف و بیان چگونگی موضوع می‌پردازد؛ اما در روش تحقیق توصیفی تحلیلی علاوه‌بر تصویرسازی مساله، دلایل و چرایی آن را هم مطرح می‌کند.

پژوهشگران در روش دوم تقسیم‌بندی، تحقیقات توصیفی را به یکی از هفت دسته‌‌بندی کلی نسبت می‌دهند که در ادامه بررسی خواهیم کرد.

– پژوهش موردی

در این نوع از روش تحقیق، پژوهشگران یک موضوع را انتخاب و متغیرهای گوناگون را درباره آن بررسی می‌کنند. در بیشتر موارد از نتایج این پژوهش به‌طورمستقیم استفاده نمی‌شود؛ بلکه به نتایج تحقیق به‌عنوان داده‌هایی کمکی برای مطالعات دیگر نگاه می‌کنند.

– پژوهش برآوردی

پژوهش برآوردی یکی از ساده‌ترین نوع مطالعات است. این روش تحقیق فقط و صرفا به توصیف موضوع پژوهش می‌پردازد. پژوهشگران در تحقیق برآوردی رابطه علت و معلولی را بررسی نمی‌کنند و قصد ندارند راهکاری برای حل مشکل پیشنهاد دهند.

آن‌ها فقط ماهیت، شرایط موجود و موضوع تحقیق را تصویرسازی و توصیف می‌کنند.

– پژوهش پیمایشی

پژوهشگران در این مورد از انواع روش تحقیق سراغ جامعه آماری بزرگی (بیشتر از 100 میلیون نفر) می‌روند و چند متغیر را درمورد آن‌ها مطالعه می‌کنند.

هدف از تحقیق پیمایشی بررسی باورها و حقایق میان گروه بزرگی از افراد است. محققان در پژوهش پیمایشی گاهی دست روی اطلاعاتی نظیر جنسیت، سن، میزان درآمد و… می‌گذارند و گاهی سراغ عقاید سیاسی مردم می‌روند.

پژوهش پیمایشی در دو مرحله انجام می‌شود. محقق در مرحله اول متغیرهای موردنظرش را در جامعه آماری از نزدیک و با دقت بالا مشاهده می‌کند. در مرحله بعدی او به گردآوری اطلاعات می‌پردازد و رابطه‌ای میان یافته‌هایش پیدا می‌کند.

– پژوهش همبستگی

در تعریف تحقیق همبستگی می‌توان گفت این پژوهش روابط میان دو متغیر را بررسی می‌کند تا به الگویی میان آن دو برسد. پژوهش همبستگی یکی از رایج‌ترین انواع تحقیق میان پژوهشگران است. پیداکردن رابطه میان دو متغیر همیشه ممکن نیست؛ بنابراین گام اول در این نوع تحقیق پیداکردن ارتباط احتمالی میان دو متغیر (حتی از دو جنس متفاوت) است.

پژوهش همبستگی در دو نوع مثبت یا منفی تعریف می‌شود. در تحقیق همبستگی مثبت، همیشه دو متغیر رابطه مستقیم با هم دارند.

برای مثال مطالعه میزان بارش سالیانه و بهبود وضعیت زراعت از نوع پژوهش همبستگی مثبت است. در مطالعه همبستگی منفی، متغیرها رابطه‌ای غیر هم‌سو با هم دارند. موضوع استفاده از مواد غیراستاندارد به‌عنوان سوخت و میزان پاکی و سلامت هوا می‌تواند نوعی تحقیق همبستگی منفی باشد.

گاهی ممکن است این دو متغیر از یک جنس نباشند؛ در چنین شرایطی پیداکردن رابطه میان آن‌ها سخت و کمی غیرمنطقی خواهد بود.

برای حل این مشکل ضریب همبستگی تعریف می‌شود. زمانی که پژوهشگران مقیاس‌های غیریکسانی برای اندازه‌گیری دو متغیر داشته باشند، از مفهوم ضریب همبستگی استفاده می‌کنند.

در فضای تحقیق و پژوهش از روش‌های کندال، اسپیرمن و پیرسون برای محاسبه مقدار ضریب همبستگی استفاده می‌شود. دامنه اندازه‌گیری این ضریب بین 1- تا 1+ متغیر است.

– پژوهش تکاملی

همان‌طورکه از نام این نوع تحقیقات توصیفی پیداست، محققان در پژوهش تکاملی یا توسعه‌ای تغییرات یک جامعه آماری را درطول زمانی مشخص اندازه می‌گیرند. این کار با هدف سنجش میزان پیشرفت یا عقب‌ماندگی افراد انجام می‌شود. شرکت‌های تجاری، مراکز آموزشی و کارخانه‌ها از پژوهش تکاملی برای بهبود محصولات یا برنامه‌های خود استفاده می‌کنند.

پژوهش تکاملی در دو نوع طولی و مقطعی انجام می‌شود. در مطالعات طولی یک موضوع در یک بازه زمانی طولی و به‌شکلی مستمر موردبررسی قرار می‌گیرد. اگر مساله موردنظر در یک مقطع مشخص از زمان مطالعه شود، به آن تحقیق تکاملی عرضی می‌گویند.

– پژوهش ارزشیابی

محققان در پژوهش ارزشیابی بررسی می‌کنند که یک ایده، برنامه یا راهکار تا چه اندازه موفق عمل کرده است. آن‌ها دقت خود را روی میزان اثربخشی آن ایده و برنامه می‌گذارند.

محقق معمولا در پژوهش ارزشیابی دنبال تعمیم نتایج به موقعیت‌های مشابه نیست و فقط درباره آن موضوع و میزان مفیدبودنش مطالعه می‌کند. یکی از فاکتورهای پژوهش ارزشیابی، ارائه نظراتی برای بهبود عملکرد ایده‌ها و برنامه‌هاست؛ به‌گونه‌ای که بازدهی آن تا حد قابل‌توجهی بالاتر برود.

– پژوهش پس از وقوع

برای انجام پژوهش پس از وقوع لازم است مقدار یک متغیر یا توصیف یک پدیده پیش از اتفاق مشخص باشد. پژوهشگران در این مورد از انواع تحقیق به بررسی علت‌های یک پدیده می‌پردازند.

آن‌ها با مطالعه رابطه بین قبل و بعد یک معلول، علت آن را پیدا می‌کنند. اهمیت این روش تحقیق باعث شده بعضی از محققان، آن را فراتر از یک تحقیق توصیفی بدانند. برای مثال تحقیق روی علت ازدواج‌های ناموفق نوعی پژوهش پس از وقوع است.

پژوهش پس از وقوع که با نام تحقیق تبیینی هم شناخته می‌شود، با معایبی همراه است. نتایج حاصل از تحقیق پس از وقوع چندان معتبر و قابل‌اتکا نیست؛ به بیان دیگر نمی‌توان با قاطعیت درباره خروجی مطالعه پس از وقوع صحبت کرد.

مشکل دیگر پژوهش پس از وقوع، سختی دسترسی به منابع، اسناد و مدارک معتبر است. پژوهشگران نمی‌توانند به‌آسانی مدارکی پیدا کنند که در مسیر مطالعاتشان به‌کار آید.

محقق در بررسی رابطه علت و معلولی ممکن است به سه دسته از متغیرها برسد. دسته اول متغیرهایی هستند که مستقیما نقشی در معلول نداشتند؛ بلکه فقط شرایط را برای وقوع مساعد کرده‌اند. دسته دوم متغیرهایی با نقش تاثیرگذاری بالا و مستقیم روی معلول هستند. متغیرهای دسته سوم از وقوع اتفاق جلوگیری کرده‌اند.

جمع‌بندی: انتخاب روش تحقیق به موضوع تحقیق وابسته است

تحقیق و پژوهش در هر حوزه‌ای و با هر هدفی که باشد، درنهایت به توسعه علم یا شناخت بیشتر نسبت به یک مساله کمک می‌کند. از آنجا که انجام کارهای تحقیقاتی سخت است و به انرژی زیادی نیاز دارد، پژوهشگران سراغ انواع روش تحقیق می‌روند تا نتیجه بهتری از مطالعاتشان بگیرند.

برای درک بهتر از مساله و گرفتن خروجی درست از پژوهش، آشنایی با انواع تحقیق ضروری است. در این محتوا به اینکه روش تحقیق چیست و انواع آن پرداختیم.

پرسش‌های متداول